Αφορμή για τη συγγραφή του παρόντος άρθρου έδωσε η αχρείαστη, κατά τη γνώμη μου, έντονη συζήτηση που προκάλεσε το έργο Τουρκοκύπριας ζωγράφου με θέμα τον Μακάριο, το οποίο εκτίθεται στην Πάφο, στο πλαίσιο έκθεσης της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης. Ο εν λόγω πίνακας της ζωγράφου Νουρτάνε Καραγκίλ με τίτλο «The Dawn and the Sunset Issue» (2017) απεικονίζει άγαλμα του αειμνήστου Αρχιεπισκόπου Μακαρίου να το περιβάλλουν δυο γυμνές γυναίκες. Όπως εξηγεί η επιμελήτρια της έκθεσης, η κα Έλενα Πάρπα, η ζωγράφος θέλησε με το έργο της να απεικονίσει την αναγκαστική μετακίνηση ομάδας πληθυσμού της Πάφου, των Τουρκοκυπρίων, σε 37 λεωφορεία και φορτηγά, τα οποία εικονίζονται στα δεξιά του σχεδίου. Σύμφωνα με την έρευνα που πραγματοποίησε η εικαστικός, η επιχείρηση εκκένωσης της Πάφου είχε τον κωδικό, Αφροδίτη Ι και Αφροδίτη ΙΙ και, για τον λόγο αυτόν, οι δυο Αφροδίτες που «περιστοιχίζουν το άγαλμα του Μακαρίου, το οποίο βρίσκεται στην είσοδο της πόλης, επιθεωρώντας κι αυτές από το ίδιο συμβολικό βάθρο την εξέλιξη μιας ιστορικής στιγμής από το σύγχρονο παρελθόν της πόλης».
Η ελευθερία της γνώμης, μαζί με την ελευθερία της πληροφορίας, αποτελούν ουσιαστικά στοιχεία της δημοκρατίας. Ένας τρόπος εκδήλωσης της ελευθερίας της γνώμης είναι η τέχνη, με τις διάφορες μορφές της. Για την άσκηση της ελευθερίας της γνώμης δεν νοείται διάκριση ανάμεσα σε «ορθές» και «εσφαλμένες» γνώμες. Η δημοκρατία δεν δέχεται δύο μέτρα και δύο σταθμά. Όλες οι απόψεις ισούνται και μπορούν να εκφράζονται με τον ίδιο βαθμό ελευθερίας και ανοχής, ακόμη και αν δεν συμφωνούμε όλοι με αυτές. «Διαφωνώ με αυτό που λες, αλλά θα υπερασπιστώ μέχρι θανάτου το δικαίωμά σου να το λες...» διακήρυξε ο Βολταίρος και όλοι ομνύουμε πίστη στη ρήση αυτή. Όταν, όμως, έρχεται η στιγμή να αντικρύσουμε την αντίθετη άποψη, τη γνώμη που μας βρίσκει αντίθετους ή μας εξοργίζει, ξεκινούν οι εκπτώσεις. Ωστόσο, η ελευθερία της γνώμης ακριβώς για αυτές τις απόψεις έχει τη σπουδαιότητά της. Για τις απόψεις που δεν μας αρέσουν, που προκαλούν. Γιατί μόνο με την ελεύθερη διακίνηση και κυρίως τη σύγκρουση ιδεών και απόψεων νοείται μια πραγματική δημοκρατία.
Για τους πιο πάνω λόγους η τέχνη, ως μορφή έκφρασης γνώμης, τυγχάνει συνταγματικής προστασίας. Προστατεύεται από το Άρθρο 19 του Συντάγματος και το Άρθρο 10 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, η οποία με τον Κυρωτικό Νόμο 39 του 1962 αποτελεί μέρος του εσωτερικού δικαίου της Κύπρου με αυξημένη ισχύ.
Αρκετά διαφωτιστική για το θέμα είναι μια απόφαση του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (ΕΔΑΔ) ημερομηνίας 25/04/2007 στην υπόθεση της Vereinigung Bildender Künstler κατά Αυστρίας, (Προσφυγή αρ. 68354/01). Το Δικαστήριο τόνισε ότι «η ελευθερία της έκφρασης, όπως διασφαλίζεται από την παράγραφο 1 του Άρθρου 10, συνιστά ένα από τα θεμέλια κάθε δημοκρατικής κοινωνίας και είναι όντως μια από τις βασικές προϋποθέσεις για την πρόοδό της και την αυτοπραγμάτωση του ατόμου. Με την επιφύλαξη της παραγράφου 2, δεν εφαρμόζεται μόνο σε “πληροφορίες” ή “ιδέες” που γίνονται ευμενώς αποδεκτές ή θεωρούνται μη προσβλητικές ή ομοιόμορφες, αλλά επίσης και σε αυτές που προσβάλλουν, που σοκάρουν ή ενοχλούν το Κράτος ή ένα μέρος του πληθυσμού. Αυτά επιβάλλονται από τον πλουραλισμός, την ανεκτικότητα και την ευρύτητα πνεύματος, χωρίς τις οποίες δεν υπάρχει “μια δημοκρατική κοινωνία”. Όσοι δημιουργούν, παρουσιάζουν, διανέμουν ή εκθέτουν έργα τέχνης συμβάλλουν στην ανταλλαγή ιδεών και απόψεων, γεγονός που είναι θεμελιώδες για μια δημοκρατική κοινωνία. Έτσι, το κράτος υποχρεούται να μην επεμβαίνει εσφαλμένα στην ελευθερία της έκφρασής τους. Οι καλλιτέχνες και όσοι προωθούν τα έργα τους δεν απολαμβάνουν βέβαια κάποιας ασυλίας από τους περιορισμούς που αναφέρονται στην παράγραφο 2 του Άρθρου 10. Όποιος ασκεί την ελευθερία της έκφρασής του υπόκειται, σύμφωνα με την έκφραση αυτής της παραγράφου σε “καθήκοντα κι ευθύνες” … Συνακόλουθα, κάθε παρέμβαση στο δικαίωμα του καλλιτέχνη σε μια τέτοια έκφραση θα πρέπει να εξετάζεται με ιδιαίτερη προσοχή».
Βέβαια, το δικαίωμα της έκφρασης γνώμης, όπως και κάθε δικαίωμα, έχει τα όριά του. Όπως προαναφέρθηκε, το άρθρο 10, παρ. 2 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου ορίζει ότι η ενάσκηση του δικαιώματος της έκφρασης γνώμης συνεπάγεται καθήκοντα και ευθύνες. Δεν είναι επιτρεπτή η κατάχρηση του δικαιώματος. Τούτο συμβαίνει όταν η τέχνη αυτοαναιρείται και γίνεται ρατσιστική προπαγάνδα ή μετατρέπει το χιούμορ σε ύβρη και χυδαιότητα, όπως στις πιο κάτω περιπτώσεις: Το περιοδικό Charlie Hebdo δημοσίευσε πριν λίγους μήνες σκίτσο στο οποίο τίθεται το ερώτημα τι θα γινόταν ο μικρός Αϊλάν αν δεν είχε πνιγεί και είχε καταφέρει να φτάσει στην Ευρώπη; Και ο σκιτσογράφος Riss απαντά: «Θα χούφτωνε γυναίκες στη Γερμανία». Επίσης, πριν μερικούς μήνες ο γνωστός για τον ευτελή λαϊκισμό του Λάκης Λαζόπουλος εκφράζοντας το μίσος του για τον κ. Σόιμπλε έφτασε στο σημείο να προσβάλει όλα τα άτομα με ειδικές ανάγκες. «Ο Σόιμπλε έχει δύο εμμονές» είπε με το γνωστό του ύφος. «Όσο και αν φανεί σκληρό αυτό που θα πω, όταν ένας άνθρωπος είναι καθηλωμένος σε μία καρέκλα, σιγά - σιγά το μυαλό του καθηλώνεται σε μια ιδέα, εγώ το λέω παράνοια, το λέω παραφροσύνη».
Αναφορικά με τη συγκεκριμένη περίπτωση του πίνακα της Nurtane Karagil, κρίνω ότι είναι αρκετή η επικρότηση της άποψης της κας Πάρπα ότι «υχόν περιστολή του δικαιώματος στην καλλιτεχνική έκφραση σε μια τέτοια περίπτωση θα δημιουργούσε ένα εξαιρετικά θλιβερό προηγούμενο λογοκρισίας που παραπέμπει σε σκοταδιστικές εποχές ή σε θεοκρατικές καταστάσεις».
(Φιλελεύθερος, 12/2/2017)