Υπάρχουν αρκετοί που υποστηρίζουν ότι δεν πρέπει να αναμένονται πολλά από τις λαϊκές εξεγέρσεις στις χώρες του αραβικού κόσμου, βασιζόμενοι στη σκληρή ιστορική αλήθεια με βάση την οποία πρόοδος και Ισλάμ ακολουθούν εδώ και αιώνες διαφορετικούς δρόμους.

Ο όρος Ισλάμ έχει συνταυτιστεί με τις λέξεις τρομοκρατία,   φονταμενταλισμός, μισαλλοδοξία  και την πνευματική και πολιτιστική οπισθοδρομικότητα.  Το πιο σημαντικό θεωρητικό θεμέλιο αυτής της προσέγγισης το βρίσκουμε στο βιβλίο του Σ. Χάντιγκτον «Η σύγκρουση των πολιτισμών» στο οποίο υποστηρίζεται ο ισλαμικός πολιτισμός βρίσκεται σε σύγκρουση με όλους του άλλους πολιτισμούς, με κυριότερο τον δυτικό πολιτισμό. Όμως, από την ιστορία προκύπτει ότι το κλασικό Ισλάμ δεν ήταν ασυμβίβαστο με τον ορθό λόγο.

Είναι γεγονός ότι η εξάπλωση των Αράβων, που οδήγησε στη δημιουργία της Μεγάλης Αραβικής Αυτοκρατορίας η οποία με πρωτεύουσα τη Δαμασκό απλώθηκε από την Ισπανία ως την Κίνα, έγινε «δια πυρός και σιδήρου». Ο Μωάμεθ συνειδητοποίησε ότι δεν ήταν δυνατόν να οδηγήσει στην πίστη τις αραβικές φυλές μόνο με ειρηνικά μέσα. Ανέλαβε έτσι διάφορες επιτυχημένες εκστρατείες. Στο Κοράνιο βρίσκουμε αρκετές φράσεις που δικαιώνουν αυτές τις πολεμικές επιχειρήσεις. 

Λίγο πριν από το θάνατο του Μωάμεθ, η νέα θρησκεία, το Ισλάμ, είχε εξαπλωθεί στο μεγαλύτερο τμήμα της αραβικής χερσονήσου. Όταν πέθανε ο Μωάμεθ, ο Αμπού Μπακρ έγινε Χαλίφης, δηλαδή διάδοχος και ανάλαβε να οργανώσει την υποταγή του κόσμου στον Αλλάχ. Στα αραβικά «Χαλίφα» σημαίνει αντιπρόσωπος, τοποτηρητής. Η ανεπάρκεια των φτωχών εκτάσεων της αραβικής χερσονήσου, της «Επικράτειας της Ορθής Πίστης» (Νταρ αλ – Ισλάμ), οδήγησε τους διαδόχους του Μωάμεθ στον «Ιερό Πόλεμο» (Τζιχάντ) για τη βίαιη εξάπλωση της νέας θρησκείας στην «Επικράτεια των Πολέμων» (Νταρ αλ – Χαρμπ), δηλ. στις πολυθεϊστικές μη μουσουλμανικές χώρες, όπως ήταν η ζωροαστρική Περσία των Σασσανιδών. Σύντομα η αντίδραση του Βυζαντίου στη μουσουλμανική εξάπλωση οδήγησε στις μεγάλες συγκρούσεις ανάμεσα στο Ισλάμ και το Χριστιανισμό. Οι Βυζαντινοί θεώρησαν αρχικά το Ισλάμ ως μια ακόμα αίρεση. Ο Ιωάννης Δαμασκηνός στο έργο του «Πηγή της Γνώσεως» έγραφε  ότι ο Μωάμεθ είχε υπόψη του τις Γραφές και επηρεασμένος από κάποιο Αρειανιστή μοναχό, «ιδίαν συνεστήσατο αίρεσιν». (Αλέξη  Γ. Κ. Σαββίδη, Το Οικουμενικό Βυζαντινό Κράτος και η εμφάνιση του Ισλάμ, σελ. 168).    

Οι Άραβες, πριν από το τέλος του έβδομου αιώνα θα δημιουργήσουν το χαλιφάτο τους πάνω στο ίδιο το βυζαντινό έδαφος, τη Δαμασκό. Ακολούθησε η κατάκτηση ολόκληρης της Περσίας και η Μουσουλμανική Αυτοκρατορία απλώθηκε ως το Δυτικό Τουρκεστάν και ανατολικά μέχρι τα κινεζικά σύνορα. Η Αίγυπτος έπεσε αμαχητί στους νέους κατακτητές. Το κύμα των κατακτήσεων έφτασε στη βόρεια ακτή της Αφρικής, στον πορθμό του Γιβραλτάρ και την Ισπανία. Η εισβολή στην Ισπανία έγινε το 710 μ. χ, και το 720 μ. χ. οι μουσουλμανικές δυνάμεις έφτασαν μέχρι τα Πυρηναία όρη. Το 732 μ. χ. οι Άραβες παρέλασαν ως το κέντρο της Γαλλίας αλλά νικήθηκαν στη μάχη του Πουατιέ.

Η Μεγάλη Αυτοκρατορία των Αράβων, που με πρωτεύουσα τη Δαμασκό απλώθηκε από την Ισπανία ως την Κίνα, έμελλε να διαλυθεί πολύ σύντομα. Όμως, κατά τον σύντομο χρόνο που διάρκεσε, η επίδρασή της στο ανθρώπινο πνεύμα και στη γενική εξέλιξη του ανθρώπινου γένους υπήρξε καταπληκτική.

Πολύ γρήγορα η μισαλλοδοξία της ισλαμικής πίστης των πρώτων ημερών, που έκανε το Κοράνι το μόνο αναγνωρίσιμο βιβλίο, υποχώρησε. Στη Περσία και την Αίγυπτο το ζωηρό αραβικό πνεύμα ήλθε σε επαφή με την ελληνική επιστημονική φιλολογία, διαφυλαγμένη στην ελληνική γλώσσα και σε συριακές μεταφράσεις. Στην Ισπανία βρήκαν μια εβραϊκή παράδοση ελεύθερης κριτικής θεώρησης των πραγμάτων. Στην Κεντρική Ασία έμαθαν από τους Κινέζους να κατασκευάζουν χαρτί, πράγμα που δημιούργησε τις προϋποθέσεις για την εκτύπωση βιβλίων. Τελικά, ήλθαν σε επαφή με την ινδική φιλοσοφία και γνώρισαν τη νέα επιστήμη των μαθηματικών. Γύρω στο έτος 1000, τα αραβικά ήταν η κατεξοχήν γλώσσα της επιστήμης. Ο Εβραίος φιλόσοφος και λόγιος Μαϊμονίδης εξέφραζε την πεποίθηση ότι η συζήτηση δεν είναι δυνατή παρά μόνο στη γλώσσα αυτή. 

Η επιστήμη και  η φιλοσοφία ανθούσαν στα κέντρα της γνώσης του αραβικού κόσμου, στη Βαγδάτη των Αμπασιδών κατά τον ένατο αιώνα και,  ύστερα, στην Κόρδοβα των Ομοϋαδών και στο Κάιρο των Φατιμιδών. Μεγάλα άλματα έγιναν στα μαθηματικά, την ιατρική και τις φυσικές επιστήμες. Τα νούμερα των Ρωμαίων αντικαταστάθηκαν από τους αραβικούς αριθμούς που χρησιμοποιούμε σήμερα. Για πρώτη φορά κάνει την εμφάνισή του το μηδέν (0). Η λέξη άλγεβρα είναι αραβική. Το ίδιο και η λέξη χημεία. Οι Άραβες χημικοί, που έκαναν πειράματα, ονομάστηκαν αλχημιστές. Οι μεταλλουργικές και τεχνικές επινοήσεις τους υπήρξαν σπουδαιότατης σημασίας. Όμως, οι δυο βασικοί στόχοι τους παρέμειναν ανεκπλήρωτου. Ο πρώτος ήταν ο «φιλοσοφικός λίθος», ένα μέσο για τη μεταβολή των μεταλλικών στοιχείων και τελικά την παραγωγή τεχνητού χρυσού. Δεύτερος στόχος υπήρξε το «ελιξίριο ζωής», ένα διεγερτικό που θα ανανέωνε την ηλικία και θα παρέτεινε τη ζωή. Παρά το ότι δεν πέτυχαν τους δυο αυτούς στόχους, εκείνο που βρήκαν ήταν οι μέθοδοι της σύγχρονης πειραματικής επιστήμης.

Η αρχαία ελληνική φιλοσοφία έγινε κτήμα των Αράβων ανθρώπων του πνεύματος Αξίζει, φρονώ, να κάνω μια σύντομη αναφορά στους πιο σημαντικούς Άραβες που ανέπτυξαν την επιστήμη και τη φιλοσοφία κατά την κλασσική περίοδο:

Αλ-Κίντι (πέθανε γύρω στο 873): Με εξαίρετη εγκυκλοπαιδική γνώση αγκάλιασε ολόκληρη την ελληνική σκέψη: φιλοσοφία, φυσική, μαθηματική και μουσική. Έγραψε όχι λιγότερα από 265 έργα από τα οποία διασώθηκαν τριάντα περίπου στην αραβική και τέσσερα σε λατινική μετάφραση. Θεωρείται ο πρόδρομος του «αραβικού αριστοτελισμού», που έφτασε στο απόγειό του με τον Αβικέννα.

Αλ-Φαράμπι (πέθανε το 950): Γνώριζε σε βάθος τα έργα των δυο μεγάλων ελλήνων φιλοσόφων, του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη και αποπειράθηκε να κάνει την πρώτη σύνθεση των διδασκαλιών τους. Μεταξύ των έργων του είναι: Οι ιδέες των κατοίκων της ενάρετης πόλης, Συμφιλίωση του Πλάτωνα με τον Αριστοτέλη, Πολύτιμοι λίθοι σοφίας, Οι νόμοι της ποιητικής.

Αβικέννας (985-1036): Με αυτό το όνομα ήταν γνωστός στου λατίνους. Μελέτησε τη φιλοσοφία από πολύ νέος. Στη συνέχεια, μελέτησε τη γεωμετρία, τη φυσική, τη μεταφυσική και την ιατρική. Το κεφαλαιώδες έργο του είναι η Σίφα. Αλλά, η πεμπτουσία της φιλοσοφίας του έχει διατυπωθεί στο βιβλίο του που αποκαλείται Βιβλίο των θεωρημάτων και υπομνημάτων. Στην ιατρική το κύριο έργο του είναι ο Κανών.

Αβερρόης (1126-1198):  Ο Αβερρόης ή Ιμπν Ρούσντ ήτα νομικός και γιατρός, αλλά προ πάντων μεγάλος σχολιαστής του Αριστοτέλη και η επίδρασή του κατά τον Μεσαίωνα και μέχρι τη σύγχρονη εποχή ήταν σημαντική. Μεταξύ των πολυάριθμων έργων του είναι τα Αναλυτικά σχόλια (στην αραβική «σαρ») όπου το κείμενο του Αριστοτέλη μεταφράζεται ολόκληρο και σχολιάζεται παράγραφο προς παράγραφο.

Aλ Xάιθαμ: Γεννήθηκε στο σημερινό Iράκ το 965.  Έκανε πειράματα με το φως και τους φακούς, βάζοντας τα θεμέλια της σύγχρονης οπτικής. (Abdurraman Badawi, Φιλοσοφία και θεολογία του Ισλάμ κατά την κλασσική εποχή,  στο βιβλίο «Η Φιλοσοφίας», Εκδόσεις Γνώση, Τόμος Α΄, σελίδες 293-320. Κάρεν Άμστρονγκ, Ισλάμ, μια σύντομη ιστορία, Εκδόσεις Πατάκη).

Στη συνέχεια, όμως, οι κάτοχοι του δόγματος θα θριαμβεύσουν ξανά και θα σταματήσουν τα ορθολογικά ρεύματα. Επιστήμη και Ισλάμ ακολουθούν εδώ και αιώνες διαφορετικούς δρόμους. Σήμερα, τίποτε δεν έχει απομείνει από εκείνο το ελεύθερο πνεύμα. Σήμερα, έχουν απομείνει τα δόγματα και ο θρησκευτικός φονταμενταλισμός που έχουν αφαιρέσει από το Ισλάμ τη σημαντική κληρονομιά του στη φιλοσοφία, την επιστήμη και την τέχνη.

Τα δόγματα  έχουν  υποσκάψει και την ενότητα των Αράβων. Το μεγάλο σχίσμα,  που χώρισε και εξακολουθεί να χωρίζει τους Άραβες και για το οποίο χύθηκαν και εξακολουθούν να χύνονται ποταμοί αίματος, είναι μεταξύ Σουνιτών και Σιϊτών. Στα αραβικά Sunna σημαίνει την ορθόδοξη πίστη και ερμηνεία του Ισλάμ και, ως εκ τούτου, Sunni (Σουνίτης) είναι ο ορθόδοξος και σωστός Μουσουλμάνος. Ο όρος Shia σημαίνει ομάδα, κόμμα και, άρα, Shia–t-Ali σημαίνει την ομάδα ή το κόμμα του Αλή. Οι «ορθόδοξοι» Σουνίτες θεωρούν νόμιμη τη διαδοχή των τριών πρώτων Χαλιφών και των συνεχιστών τους Ομαϋδών, ενώ οι Σιίτες είναι υποστηρικτές των δικαιωμάτων του οίκου του Αλή, τον οποίο θεωρούν νόμιμο  διάδοχο του Μωάμεθ, αφού είχε παντρευτεί την κόρη του Φατίμα.

Η οπισθοδρόμηση ολοκληρώθηκε στην περίοδο της Οθωμανικής Αυτοκρατορία. Η Οθωμανική Αυτοκρατορία μπορεί να ήταν μια εξαίρετη στρατιωτική και διοικητική δύναμη, αλλά στον οικονομικό, επιστημονικό και τεχνολογικό τομέα δεν έχει τίποτε να αντιτάξει στις δυτικές δυνάμεις. Αν εξαιρέσουμε μερικές αποτυχημένες προσπάθειες εκσυγχρονισμού που έγινα τα τελευταία χρόνια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, οι Μουσουλμάνοι αγνόησαν ουσιαστικά  την πρόοδο που συντελέστηκε στη Δύση.

Το καίριο πλήγμα, που θα αποτελέσει ανασχετικό παράγοντα σε κάθε προσπάθεια αναβίωσης του αραβικού μεγαλείου, δόθηκε από τις δυτικές αποικιοκρατικές δυνάμεις.  Ήδη, από τα τέλη του 19ου αιώνα και τις αρχές του 20ου αιώνα, η   Μέση Ανατολή, χοάνη πολιτισμών, σταυροδρόμι μεταξύ τριών ηπείρων, μετατρέπεται σε στρατηγική ζώνη μείζονος σημασίας για τα συμφέροντα των μεγάλων δυνάμεων. Το 1880 η βρετανική κυβέρνηση επιτυγχάνει συμφωνία με τον σεΐχη του Μπαχρέιν με σκοπό την ανίχνευση πηγών ενέργειας. Το 1907 αρχίζει η εκμετάλλευση των πετρελαίων της Περσίας και της Μεσοποταμίας από τις Royal Dutch και  Shell, που συγχωνεύονται. Το 1911 ανακαλύπτονται τα κοιτάσματα πετρελαίου της Μοσούλης.

Παράλληλα, η γεωγραφική θέση της Μέσης Ανατολής έχει μεγάλη στρατηγική σημασίας για τις Μεγάλες Δυνάμεις. Από το 1915 καταφαίνεται η μεγάλη σημασία της για τους εμπόλεμους. Η Αγγλία έχει άμεση ανάγκη να ελέγχει την περιοχή, αφού ο δρόμος από τις Ινδίες είναι ζωτικός για τον ανεφοδιασμό της. 

 Μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο ο διαμοιρασμός των εδαφών της καταρρέουσας Οθωμανικής Αυτοκρατορίας αποτελεί τη σημαντικότερη πτυχή του «ανατολικού ζητήματος». Οι Άγγλοι  και οι Γάλλοι  συμφωνούν στο διαμοιρασμό των λαφύρων στην περιοχή από τη διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας με τις Συμφωνίες Σάικς – Πικό το Μάιο του 1916.

Οι Άραβες,  που οραματίζονται ένα μεγάλο Αραβικό κράτος, βλέπουν τις ελπίδες τους να είναι φρούδες. Το 1920 ονομάστηκε από τους Άραβες «αμ αν μάκμπα», η χρονιά της καταστροφής. Η Κοινωνία των Εθνών, με «Εντολή», αποδίδει τη Συρία και το Λίβανο στη Γαλλία, την Παλαιστίνη και τη Μεσοποταμία στη Μεγάλη Βρετανία.

Ακολούθησε ο κατατεμαχισμό του αραβικού κόσμου σε εθνικά – κράτη με τεχνητά σύνορα. Στην περίπτωση της Μέσης Ανατολής και της Αφρικής ο σχηματισμός των κρατών – εθνών από τα εδάφη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας αποτελεί αποτύπωση της δυτικής αποικιοκρατικής πολιτικής η οποία έκοψε και έραψε τα κράτη – έθνη με βάση τα γεωοικονομικά και γεωπολιτικά της συμφέροντα. Στη συνέχεια, οι δυτικές δυνάμεις, για να διασφαλίσουν τα συμφέροντά τους στο πετρέλαιο, αυτή τη σημαντική πηγή ενέργειας, στήριξαν αυταρχικά και απολυταρχικά καθεστώτα.

Όμως, το μεγάλο δράμα των Αράβων και,  ειδικά,  των Αράβων της Μέσης Ανατολής, που συνεχίζεται και κανένας δεν μπορεί να προβλέψει πότε θα κλείσει η αυλαία του, συντελέστηκε με τη δημιουργία του κράτους του Ισραήλ.

(Μέρος του άρθρου δημοσιεύθηκε στον Φιλελεύθερο,  ημερ. 8.3.2011)